„Pro-Existenz” als christologischer Grundbegriff

Abstract

Termin „proegzystencja” jako pojęcie teologiczne pojawił się chyba po raz pierwszy podczas pewnego wykładu, jaki autor miał w Wiedniu w 1972 r.: „Proegzystencja Chrystusa centrum wiary dzisiaj”. Termin ten został szybko przyjęty przez teologów i znalazł się w dokumentach Międzynarodowej Komisji Teologicznej. Terminem tym posłużył się także Jan Paweł II, przez co pojęcie to zyskało niejako aprobatę kościelną. Od strony rzeczowej o „proegzystencji” Chrystusa pisał już K. Barth na podstawie określenia Jezusa, jakie dał D. Bonhoeffer: „Człowiek dla innych”. Podstawą tego pojęcia jest nowotestamentalne wyrażenie hyper = „za”, oznaczające zbawcze oddanie się Jezusa za ludzi. Artykuł niniejszy omawia pojęcie proegzystencji w trakcie formowania się: najpierw na etapie przedpaschalnym (I), dalej poprzez mękę, śmierć, zmartwychwstanie i wywyższenie Jezusa (II, III), a następnie jako preegzystencjalną proegzystencję Jezusa (IV). I. Proegzystencja życia i działalności Jezusa. Jezus żył i działał niejako w dwoch kierunkach: horyzontalnie służąc jako „Człowiek dla innych”, a równocześnie wertykalnie – w nieporównywalnej teocentryce, skierowanej ku „całkowicie Innemu”, ku Ojcu – „Abba”. Nastawienie na innych i na Innego wynika z Jego dogłębnego zaangażowania. Wyrażało się to w rozumieniu Królestwa Bożego (Basileia) i w modlitwie Jezusa, które były niejako zakotwiczone w Jego Osobie. II. Proegzystencja śmierci Jezusa. Problem w ostatnich latach żywo przez egzegetów (zwłaszcza obszaru języka niemieckiego) dyskutowany. Według wielu autorów pojęcie proegzystencji w życiu Jezusa jest pomostem pomiędzy „samym” Jezusem a interpretacją odkupieńczą Jego śmierci „za nas”. Proegzystencja Jezusa jest horyzontem rozumienia chrystologii, ponieważ wyraża „być” Jezusa. Całe życie Jezusa byle przygotowaniem do Jego zbawczej śmierci – jak przypomina Międzynarodowa Komisja Teologiczna w swoim dokumencie. Podczas Ostatniej Wieczerzy musiał Jezus mieć przed oczyma swoją śmierć. Stąd też tutaj są korzenie popaschalnego obchodzenia Eucharystii. III. Proegzystencja istoty i działania wywyższonego Pana. Śmierć, zmartwychwstanie i wywyższenie tworzą jedną całość w życiu Jezusa (zob. Rz 8, 34). W rozciągłości czasu i w rozmaitości formuł kerygmatycznych istnieje spojna ciągłość (continuum) pomiędzy przedpaschalnym Jezusem a wywyższonem Chrystusem Panem (Kyrios). To właśnie zmartwychwstanie nadaje proegzystencji życia i śmierci Jezusa soteriologiczny sens. W doświadczeniu Eucharystii, przy naśladowaniu gestów i słów Pana, rodzą się prawdopodobnie wypowiedzi hyper = „za was”. Dopiero umieszczenie formuły proegzystencji w jej biblijnym kontekście pozwala na właściwe jej zrozumienie. Proegzystencja jawi się jako „egzystencja – zastępstwo” w darze samego siebie za ludzi, w zamianie (commercium), o czym mówią teksty nowotestamentalne. Działanie wywyższonego Pana zaznacza się w czasie Kościoła w działaniu przez Ducha, który „przyczynia się za nami” (Rz 8, 27). W tak pojętej proegzystencji zawierają się prawa człowieka niejako na mocy paschalnej ofiary Chrystusa (według wyrażenia Jana Pawła II). IV. Proegzystencjalne uzasadnienie proegzystencji. Chrystologia i trynitologia są z sobą ściśle związane. Antropologiczne znaczenie chrystologii, czyli „być dla innych” Jezusa Chrystusa jest ugruntowane w Jego „być w sobie”. Proegzystencja Jezusa zakłada Jego preegzystencję (W. Kasper). W tym kontekście pytanie o chrystologię „ontologiczną” czy „funkcjonalną” jest fałszywą alternatywą. U podstaw znajduje się samoświadomość Jezusa, który wie o swoim stosunku do Ojca. W okresie popaschalnym pojawiają się formuły „wydania za” (zob. Ga 1, 4) i „posłania Syna” (zob. 4, 4). Jako wyraz dobroci i miłosierdzia Bożego proegzystencja Jezusa w życiu i śmierci staje się analogiczna do proegzystencji Boga – Immanuela (Mt 1, 23), tzn. „Boga z nami”. W określeniu „Bóg jest miłością” (li J 4, 8. 16) proegzystencja Jezusa i Ojca znajduje swój historiozbawczy wyraz. Miłość Boga powoduje wewnątrztrynitarne pochodzenie (processio) Syna od Ojca jako miłującego „być dla”, a równocześnie posłanie (missio) owego „być dla” na świat. Tak w troistości istniejący Bóg może być pojęty jako trójjedyny proegzystujący Bóg. Proegzystencja jest nie tylko pojęciem chrystologicznym (jak nie jest nim tylko pojęcie osoby), lecz ma znaczenie dla wielu dyscyplin teologicznych. Formula proegzystencji (podobnie jak pojęcie osoby) okazuje się użyteczna w nauce o Trójcy. Podobnie ma. się rzecz w eklezjologii, w teologii fundamentalnej, w etyce teologicznej i nauce społecznej. Jako formalny aspekt wszystkich teologicznych traktatów i dyscyplin, a także przepowiadania, pastoralnej, a w szczególności duchowości, staje się pojęcie proegzystencji odpowiedzią teologii „drugiego świata” na niewiarę.