Daniel Kałaj — ein Vorläufer des Ökunenismus

Abstract

Daniel Kalaj wywodził się z zamożnej rodziny węgierskiej, osiadłej od schyłku XVI stulecia w Krakowie. Urodzony w początkach następnego wieku, po studiach w Bremie oraz we Franeker, przez wiele lat (1653—1670) był pastorem kalwińskim w Szczepanowicach nad Dunajcem, należących do jego współwyznawców Chrząstowskich. Skazany przez trybunał koronny (1670) na karę śmierci m.in. za rzekome szerzenie arianizmu, szukał schronienia najpierw w Gdańsku, a następnie (od 1676 r.) na Litwie. Ze względów na ciążący na nim wyrok przybrał nazwisko Daniela z Kaławy Mikołajewskiego. Od 1679 r. aż do śmierci (1691) był superintendentem Kościoła reformowanego na Żmudzi. Jego działalność pisarska (parę druczków wysławiających tryumfy wojskowe Jana Sobieskiego) przeszłaby bez większego echa, gdyby Kalaj nie ogłosił Rozmowy przyjacielskiej ministra ewangelickiego z księdzem katolickim (1671). W traktacie tym dowodził, że zarówno katolicyzm jak protestantyzm należą w gruncie rzeczy do jednego Kościoła chrześcijańskiego. Ważniejsze są tu bowiem zbieżności w dziedzinie etyki oraz podstawowych prawd wiary aniżeli mało istotne różnice obrzędowe. Dysputy religijne winny się toczyć w atmosferze pełnej wolności sumienia i słowa. Umożliwia ona swobodne ścieranie się opinii i poglądów. Natomiast fanatyzm wyznaniowy i nietolerancja przynoszą — zdaniem Kałaja — szkodę nie tylko jednostkom ale i samemu Kościołowi, który jałowieje i staje się niezdolny do wypełniania swoich podstawowych zadań. Zacietrzewienie religijne wiedzie także do zguby państwa, czego przykładem mogą być losy Węgier. Aktualność poglądów Daniela Kałaja sprawiła, że w naszym stuleciu trafił on do paru zarysów dziejów polskiego protestantyzmu, a fragmenty Rozmowy przyjacielskiej znalazły się w antologii myśli polskiej XVII wieku.