Pełna edycja zachowanej korespondencji kardynała Edmunda Dalbora z arcybiskupem Józefem Bilczewskim

Abstract

W strukturach Kościoła katolickiego ziem polskich w ostatnim etapie rozbiorów i początkach II Rzeczypospolitej wyróżniało się dwóch hierarchów: rządca archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, arcybiskup, a od roku 1919 kardynał Edmund Dalbor (1869-1926) oraz metropolita lwowski obrządku łacińskiego abp Józef Bilczewski (1860-1923). Od chwili objęcia przez pierwszego z nich urzędu, natychmiast obaj hierarchowie nawiązali ze sobą ścisłe kontakty. Podstawową formą tychże była korespondencja. Do naszych czasów zachowało się 52 listy kierowane z Poznania lub Gniezna do Lwowa, z czego 37 sporządził prymas Polski, a 15 hierarcha lwowski. Pierwsze udokumentowane kontakty w formie epistolarnej miały miejsce tuż po objęciu przez abp. Dalbora swojego urzędu jesienią 1915 r. Z biegiem lat, zwłaszcza po roku 1918, relacje te uległy intensyfikacji. Metropolita lwowski bez najmniejszego wahania uznał w osobie swego interlokutora prymasa Polski, ten zaś okazane mu zaufanie i lojalność odwzajemniał postawą częstych konsultacji w bieżących sprawach dotyczących relacji państwo-Kościół, organizacji i funkcjonowania struktur kościelnych, czy też kwestii kultury religijnej. Jednym z przejawów szacunku prymasa względem abp. Bilczewskiego była propozycja wygłoszenia przezeń kazania w katedrze gnieźnieńskiej w 1919 r. z okazji pierwszego zjazdu episkopatu w Odrodzonej Ojczyźnie. Poza korespondencją, wspomniani hierarchowie spotykali się podczas posiedzeń Episkopatu Polski w różnych regionach kraju. Na kartach zachowanej korespondencji adresowej do Lwowa, prymas szczegółowo informował abp. Bilczewskiego o terminach konferencji biskupów, zapraszając go na obrady, podejmował problematykę prasy katolickiej, dzielił się refleksją nad zagrożeniami formacji młodzieży ze strony stowarzyszeń zagranicznych instalowanych w Polsce. Niepokojem napawały go rozmowy państwo-Kościół na temat reformy agrarnej, zbytniej ingerencji czynników rządowych w wewnętrzne sprawy Kościoła katolickiego, troszczył się o wypracowanie jednolitego programu nauczania religii w całej Polsce, podejmował kwestie opieki pastoralnej nad Polonią amerykańską, promował ideę organizowania wspólnych konferencji biskupów obrządku łacińskiego i greckokatolickiego, zajmował się problematyką przygotowania kadry dydaktyczno-naukowej dla fakultetów teologicznych. Wyraźne miejsce na kartach listów prymasa zajmuje kwestia losów bp. Władysława Bandurskiego, pozbawionego urzędu współpracownika metropolity lwowskiego, a lansowanego przez polskie koła wojskowo-rządowe na stanowisko biskupa polowego Wojska Polskiego. We wszystkich listach dominuje ton serdecznej zażyłości pomiędzy obu korespondentami, a zarazem odpowiedzialności za losy Kościoła i Ojczyzny.In the structures of the Catholic Church of the Polish lands, in the last stage of the partitions and the beginning of the Second Polish Republic, two hierarchs stood out - the governor of the Archdiocese of Gniezno and Poznań, the Archbishop and, from 1919, Cardinal Edmund Dalbor (1869-1926) and the Metropolitan of Lviv of the Latin rite, Archbishop Józef Bilczewski (1860-1923 ). From the moment the first of them took office, the two hierarchs immediately established close contacts. Their basic form was correspondence. 52 letters from Poznań or Gniezno to Lviv have survived to our times, of which 37 were written by the Primate of Poland and 15 by the Lviv hierarch. The first documented contacts in the epistolary form occurred just after Archbishop Dalbor took office in the autumn of 1915. Over the years, especially after 1918, those relations intensified. The Metropolitan of Lviv, without the slightest hesitation, recognised his interlocutor as the Primate of Poland, who reciprocated the trust and loyalty shown to him by frequent consultations on current matters concerning the relationship between the state and the Church, the organisation and functioning of the Church structures or the issue of religious culture. One of the manifestations of the Primate’s respect towards Józef Bilczewski was the Primate’s proposition directed to the Archbishop to deliver a sermon in the Gniezno Cathedral on the occasion of the first Episcopate Congress in the Reborn Homeland in 1919. Apart from correspondence, the aforementioned hierarchs met during meetings of the Polish Episcopate in various regions of the country. On the pages of the preserved correspondence to Lviv, the Primate informed Archbishop Bilczewski in detail about the dates of the bishops’ conferences, invited him to the meetings, he addressed the issues of the Catholic press, he shared his reflection on the threats to youth formation from foreign associations installed in Poland. He was concerned about the talks between the state and the Church on the agrarian reform, excessive interference of government factors in the internal affairs of the Catholic Church, he cared for the development of a uniform religious education programme throughout Poland, he raised the issue of pastoral care for the American Polonia, he promoted the idea of organising joint conferences of Latin rite bishops and Greek Catholic rite bishops, he dealt with the issues of preparing teaching and research staff for theological faculties. A clear place in the pages of the Primate’s letters is occupied by the fate of Bishop Władysław Bandurski, who was deprived of the office of the collaborator of the Metropolitan of Lviv and was promoted by the Polish military and government circles to the position of the Field Bishop of the Polish Army. In his correspondence, the Lviv hierarch congratulated the Primate of Poland on his cardinalship, recognising him as the real head of the Catholic Church in Poland. He informed him about the numerous deaths of the clergy of the Lviv archdiocese in the years 1919-1920, raised the issue of financial assistance from the Holy See and Polish ministries of the Second Polish Republic, declared his readiness to donate redundant liturgical paraments made of precious metals to the national treasure, informed his correspondent about the status of the editorial works of the pastoral letter, commissioned by the Polish Episcopate, devoted to the sacrament of marriage. All letters are dominated by the tone of cordial intimacy between the two correspondents and, at the same time, responsibility for the fate of the Church and the homeland.