Identität gegen Netzwerkgesellschaft

Abstract

Gwałtowny skok w rozwoju technologii informatycznych, zwłaszcza w ostatnich dziesięciu latach przyniósł ogromne zmiany gospodarcze, polityczne i kulturowe, nie tylko w poszczególnych krajach, lecz w wymiarze globalnym. Nowe komunikacyjne możliwości niosą ze sobą, obok eksplozji informatycznej, pozytywnych ułatwień w kontaktach i wzajemnym poznawaniu różnych kultur, nowe rodzaje wyzwań związanych z formowaniem tożsamości jednostki i całych grup społecznych. W strumieniu niezliczonych informacji, obrazów i propozycji na życie kwestia własnej tożsamości jednostki jak i całych społeczeństw urasta do rangi pierwszoplanowej. Te same zjawiska szybko zmieniającego się świata różnie są przy tym interpretowane. Dla jednych procesy globalizacyjne wywołane informatyczną rewolucją wywołują przede wszystkim obawy, poczucie zagrożenia i opór przed utratą własnej niezależności, globalizacją czy amerykanizacją kultury. Inni, wręcz przeciwnie, z radością ogłaszają nadejście nowej ery wyzwolenia z dotychczasowych tradycjonalnych, lokalnych, narodowych, religijnych, etnicznych czy językowych ograniczeń. Czy możliwy jest świat bez granic? Jakie granice rzeczywiście stracą na znaczeniu? Czy pojawią się nowe? Nie bez przyczyny istotnym wydaje się pytanie o byt, kształt i charakter owych granic, to one właśnie decydują o formowaniu się w człowieku obrazu samego siebie i otaczającego go świata. Człowiek tworzy przecież własną tożsamość na podstawie doświadczenia rzeczywistości, rozróżnienia między „ja” i „nie ja” w wymiarze indywidualnym, czy opozycji „my – oni” w wymiarze grupowym. Nie ulega przy tym wątpliwości, że możliwość anonimowego poruszania się w przestrzeni komputerowego świata stwarza zupełnie nowe szanse i zagrożenia dla rozwoju jednostki i całych społeczeństw. Możemy zatem zapytać o konsekwencje zachodzących zmian, o ich wpływ na samoocenę, poczcie identyfikacji i tożsamość człowieka wieku komputera. Amerykański socjolog M. Castells podjął się tego zadania w swym trzytomowym, ponad 1000-stronicowym dziele pt.: Wiek informacji. Centralnym problemem jest teza Castellsa o nieuchronności powstania tzw. tożsamości wirtualnej. Tradycyjna tożsamość, związana z określonym miejscem i czasem, czyli z osobowym, narodowym, społecznym, kulturowym poczuciem przynależności, jest, zdaniem autora, w zaniku. Nie jest to jednak dla niego powód do smutku, lecz wręcz odwrotnie, komputer i nowe, ogromne możliwości komunikacji stworzą, jego zdaniem, zupełnie nową, wirtualną rzeczywistość, która zrelatywizuje dotychczasowe priorytety. Castells stara się udowodnić, że globalizacja i rewolucja informatyczna wyzwalają współczesnego człowieka z ograniczeń konkretnej religii, narodu, poczucia przynależności do określonej kultury, języka, wprowadzając go w sferę nowej, wirtualnej tożsamości, tj. czynią go niezależnym od konkretnego miejsca i czasu. Niniejsza praca jest próbą krytycznej refleksji nad bardzo popularną i szeroko rozpowszechnianą dziś w środowiskach uniwersyteckich Europy Zachodniej tezą. W zasadzie w każdych czasach człowiek tworzył niejako obraz samego siebie w kontakcie z otaczającą go rzeczywistością, w napięciu między „ja” i „nie-ja” otaczającego go środowiska. Proces tworzenia własnej tożsamości, identyfikacji i przyjmowania za swoje określonych wzorów postępowań, wartości związany był z określonym miejscem i czasem. W niniejszym artykule przedstawiono zatem najważniejsze obszary formowania się tożsamości indywidualnej i społecznej: terytorialny, etniczny, narodowy, religijny. Zasługą Castellsa jest zwrócenie uwagi na problem opozycji fundamentalizmu religijnego wobec informatycznej rewolucji i globalizacji. Wydarzenia z 11 września 2001 r. pogłębiły zainteresowanie tym tematem. Zdaniem S. P. Huningtona na naszych oczach dokonuje się wojna kultur. Autor zadaje pytanie o możliwość wprowadzenia demokracji w Islamie. W niniejszej pracy dokonujemy analizy wybranych stwierdzeń autora. Potwierdzeniem jego pesymistycznej opinii zdają się być wypowiedzi Fatimy v. Mernissis, okrzykniętej przedstawicielką liberalnego skrzydła wyznawców Islamu, dla której Zachód i globalizacja są źródłem wszelkiego zła na świecie. „Zmilitaryzowany i zbytnio zindywidualizowany świat zachodu – pisze Mernissis – zalewa swymi produktami kulturę Islamu, należy zatem budować własne środki obrony w celu wyzwolenia z zależności od Zachodu” Istnieje także fundamentalizm chrześcijański, który również, zdaniem Castellsa, staje w opozycji do informatycznych zmian kulturowych, próbując zamknąć się w wewnętrznym getcie. Wydaje się, że zarówno przesadny optymizm Castellsa, duże uproszczenia w jego analizie sytuacji świata, jak i pesymizm Huningtona w ocenie nieuchronności wojny kultur rażą jednostronnością. Nie ulega wątpliwości, że wzrost możliwości informatycznych zderzenie kultur przyśpieszył i kryzys tej konfrontacji przeżywamy obecnie. Jaka będzie tożsamość Polaka za 10-20 lat? Czy komputer i informatyczna rewolucja zmienią nasze życie tak dalece, jak chce tego Castells? Czy dawne wartości i normy, np. naród, państwo, religia, małżeństwo, oprą się „wirtualnej tożsamości” (space of flows)? Podsumowując, należy stwierdzić, iż nieuchronność informatycznej wizji Castellsa zdradza życzeniowy charakter jego argumentacji. Nie umniejsza to jednak wagi problemu. Przemyślenie problemu tożsamości, chociażby w obliczu wejścia do Unii Europejskiej i coraz intensywniejszych powiązań globalnych, służy niewątpliwie określeniu priorytetów w czasach powszechnego zamętu.