Zagłada i niosący ją w „Odysie płaczącym” i „Dniu gniewu” Romana Brandstaettera

Abstract

Polski poeta, dramaturg, powieściopisarz i tłumacz żydowskiego pochodzenia, „hebrajski Europejczyk” i „przybysz z semickiej i klasycznej kultury” mocno osadzony w polskości i z łatwością przekraczający granice etniczne i kulturowe – Roman Brandstaetter (1906–1987) – w swojej bogatej spuściźnie literackiej poruszał m.in. problem wojny (co nie dziwi, bo sam przecież przeżył dwie wojny światowe), zagłady, cierpienia z powodu zła, ale i duchowej przemiany czyniącego to zło. Niniejszy artykuł na wybranych fragmentach dwóch dramatów pokazuje, jak ten autor ujął problem zagłady wojennej i ludzi jej doświadczających, a także jej… sprawców. W jednoaktówce Odys płaczący z 1956 roku, wprost odwołującej się do eposów Homera i zagłady Troi, Brandstaetter tak naprawdę przywołuje „noc wrześniową” 1939 roku. Jej sprawca staje się tułaczem-pokutnikiem – bez ojczyzny, bez rodziny, bez domu… Akcja drugiego dramatu – w trzech aktach, Dzień gniewu z 1962 roku, toczy się w Polsce podczas niemieckiej okupacji. Butny i ambitny SS-Sturmbannführer Born – jak Odys – niesie zagładę, ale takie postępowanie prowadzi go do… rozpaczy. Brandstaetter pokazuje, że „wojna skutkuje nie tylko śmiercią bezbronnych i niewinnych ludzi, ale też etycznie wyjaławia i deprawuje morderców – tych, którzy tę śmierć zadają”. Mogą jednak, jeśli tylko zechcą, przejść wewnętrzną, duchową przemianę.Roman Brandstaetter (1906–1987) – a Polish poet, playwright, novelist and translator of Jewish origin – touched on various themes in his literary legacy, among them the problem of war, annihilation, suffering from evil and the spiritual transformation of those doing this evil. Using two examples of his dramas, the article shows how this writer dealt with the annihilation of the Second World War and the people experiencing and doing it. In the one-act play Odysseus Weeping (1956) – a direct reference to Homer’s epics and the annihilation of Troy – the author actually evokes the “September night” of 1939 and, in a universal message, shows evil and calls the doer of evil to inner transformation. Brandstaetter’s Odysseus is a wanderer-traveler tormented by the sight of death and the shedding of innocent blood, who gives up his family and homeland and the possession of his kingdom – in the name of penance for his doom-bearing wartime deeds. The Day of Wrath (1962) is a mystery drama in three acts, set in a Polish monastery located near a ghetto being liquidated by the Nazis. The boisterous and ambitious SS man Born – like Odysseus – carries the doom, but this leads him to despair. Brandstaetter reminds us that the day of wrath is, or can also be, a day of mercy, forgiveness and conversion.