„Orientale lumen”. Storia, attualità e prospettive

Abstract

W niniejszym artykule podejmuję zagadnienie wpływów, jakie wywarł chrześcijański Wschód na teologię i duchowość Zachodu oraz, jakie są w obecnych warunkach perspektywy tych wpływów. Wpływy te, określane już w średniowieczu jako orientale lumen, odzwierciedliły się w szczególny sposób w teologii scholastycznej, przede wszystkim za pośrednictwem rozpowszechnianych w średniowieczu dzieł Dionizego Areopagity. Św. Tomasz z Akwinu może być uznany za teologa, który w pełni i odważnie wykorzystał w swojej syntezie teologicznej dzieła greckich Ojców Kościoła. Bardzo niekorzystny wpływ na wzajemne oddziaływania i inspiracje Wschodu i Zachodu wywarła Reformacja. Wynikiem wytworzonego przez nią klimatu duchowego było pojawienie się tak zwanych konfesjonalizmów, które były nastawione na obronę własnego wyznania przez atakowanie tradycji innych wyznań. Doprowadziło to do wrogości między wyznaniami chrześcijańskimi, których skutki jeszcze wciąż są widoczne. Wyjątkową chwilą w przełamywaniu lodów wrogości stała się encyklika Orientalium dignitas papieża Leona XIII z 1894 r. Za nią poszło wielkie dzieło otwarcia na Wschód, jakiego dokonał Kościół i jakie skonkretyzowało się w literze i duchu Soboru Watykańskiego II. Mianem wielkiego zwrotu na Wschód można określić pontyfikat papieża Jana Pawła II, który zachęca Kościół do oddychania „dwoma płucami”, to znaczy wschodnim i zachodnim, a w liście apostolskim Orientale lumen dał konkretne wskazania, jak to czynić oraz określił, jakie są tego konkretne motywy i jakie z tego mogą wyniknąć korzyści dla Kościoła zachodniego. Należy zauważyć, że także chrześcijański Wschód odkrył potrzebę ufniejszego i odważniejszego zwrócenia się do tradycji zachodniej. Możemy stwierdzić, że dzisiaj wszyscy są świadomi potrzeby nowego spotkania chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu ze względu na dobro Kościoła i ze względu na przyszłość ewangelizacji. Sądzę, że z nauczania papieża Jana Pawła II na temat chrześcijańskiego Wschodu można wyprowadzić konkretny model teologiczny, według którego można by efektywnie rozwijać spotkanie dwóch archetypicznych tradycji chrześcijańskich. Określiłbym ten model jako „komplementarność synergiczną” Artykuł ma na celu pokazanie niektórych perspektyw, jakie przed teologią zachodnią mogłoby otworzyć spotkanie z tradycją chrześcijańskiego Wschodu. 1. Spotkanie to prowadzi nas do odnowionego spojrzenia na tożsamość i powołanie teologa. Chrześcijański Wschód podpowiada teologowi, by starał się być człowiekiem modlitwy i kontemplacji, gdyż adoracja stanowi wewnętrzną zasadę wypowiadania Misterium Boga. 2. Wschód zwraca uwagę na konieczność dogłębnej unifikacji trzech rzeczywistości chrześcijańskich: teologii, liturgii i duchowości, tak jak są one zunifikowane w ramach jednej historii zbawienia. 3. Od chrześcijańskiego Wschodu możemy nauczyć się większej wrażliwości na Misterium Trójcy Świętej. Wydaje się, że Wschód w sposób bardziej jednoznaczny widzi, że ośrodkiem i punktem najbardziej specyficznym chrześcijaństwa jest Confessio Trinitatis, oraz ukazuje to Misterium w perspektywie wyjątkowo egzystencjalnej. 4. Chociaż tradycja wschodnia nie opracowała osobnego traktatu moralnego w ramach teologii, to może okazać się inspirująca dla teologii moralnej na Zachodzie z wielu powodów, a przede wszystkim dlatego, że daje w moralności pierwszeństwo zasadzie religijnej (nie racjonalnej, jak czyni to Zachód) oraz szeroko podkreśla znaczenie zasady ascetycznej. Krótko mówiąc, uznaje, że nie ma mowy o prawdziwej moralności bez Boga, który przebóstwia człowieka, i bez ascezy, która przygotowuje w człowieku dzieło Boże. 5. Tradycja wschodnia uczy nas wreszcie zasłuchania się w głos Ojców Kościoła jako uprzywilejowanych świadków Tradycji i mistrzów w jej zachowywaniu.