Die Gedächtniskirchen der Verfassung vom 3. Mai in Polen

Abstract

Dla uczczenia największego dzieła Sejmu Czteroletniego, jakim była Konstytucja 3 Maja 1791 roku, w Deklaracji Stanów Zgromadzonych postanowiono: „Aby zaś potomne wieki tym silniej czuć mogły, iż dzieło tak pożądane, pomimo największej trudności i przeszkody, za pomocą Najwyższego losami narodów rządcy do skutku przywodząc, nie utraciliśmy tej szczęśliwej dla ocalenia narodu pory, uchwalamy, aby na tę pamiątkę kościół ex voto wszystkich stanów był wystawiony i Najwyższej Opatrzności poświęcony”. W tym celu rozpisano w Warszawie konkurs architektoniczny. Jego zwycięzcą został Jakub Kubicki. Według przedłożonego przezeń projektu budowę świątyni rozpoczęto w Ogrodzie Botanicznym, a kamień węgielny poświęcono 3 maja 1792 r. w obecności króla i senatu. Rozbiory przeszkodziły w realizacji tej budowy. Dopiero po odzyskaniu niepodległości sejm uchwalił 17 marca 1921 r. ustawę o wypełnieniu uchwały Sejmu Czteroletniego. Ponownie rozpisano konkurs, którego rozstrzygnięcie nastąpiło 1 maja 1930 r. Trzy równorzędne pierwsze nagrody otrzymali: Bohdan Pniewski, Zdzisław Mączyński, Jan Koszczyc-Witkiewicz. Według jurorów, żaden z projektów nie nadawał się do realizacji. Komisja sejmowa zorganizowała więc w roku 1931 konkurs zamknięty, w którym pierwszą nagrodę otrzymał Bohdan Pniewski. Świątynia jego projektu miała stanąć najpierw na Pradze, później na Placu Mokotowskim. Budowę miano rozpocząć w roku 1940, a zakończyć w 1944. Wojna światowa przeszkodziła urzeczywistnieniu i tej kolejnej uchwały polskiego Sejmu. Nie zrealizowana idea spełnienia owych ślubów Sejmu Czteroletniego powróciła ponownie w okresie stanu wojennego po 1981 r., gdy zorganizowano konkurs na zagospodarowanie terenu przy zbiegu ulic Puławskiej, Waryńskiego, Goworka i Rakowickiej w Warszawie. Spośród 32 nadesłanych projektów zespół architektów krakowskich z Władysławem Bryzkiem na czele zaprojektował, w ramach nowego kompleksu, wzniesienie kościoła Opatrzności Bożej, który byłby dominantą architektoniczną przyszłej zabudowy. Praca ta otrzymała wyróżnienie, ale ponieważ był to tylko konkurs studyjny nie mogło dojść do jego realizacji. Chociaż nie udało się zrealizować kościoła-pomnika Konstytucji w stolicy, wystawiono — dziwnym zrządzeniem Opatrzności — kilka na prowincji. Pierwszym kościołem Opatrzności Bożej, wystawionym w 1791 r., jest kościół w Felsztynie na Podolu. Drugim, którego budowę rozpoczęto również w 1791 r., jest kościół w Petrykozach, ufundowany przez Stanisława Małachowskiego — marszałka Sejmu Czteroletniego. Uchodzi za pomnik Konstytucji 3 Maja, chociaż nie nosi wezwania Opatrzności Bożej, lecz św. Doroty. Kolejnym kościołem, mającym poniekąd charakter pomnika Konstytucji 3 Maja, jest świątynia w Mokobodach. Twórcą tego kościoła pw. św. Jadwigi był Jakub Kubicki, który nawiązał tu do swojego niezrealizowanego projektu warszawskiego. Kościołem-pomnikiem 100. rocznicy Konstytucji 3 Maja jest kościół w Limanowej, obecnie już bazylika pw. MB Bolesnej. Pod względem artystycznym jest to dzieło wybitne. Zrealizowano je w wyniku konkursu, którego laureatem w roku 1909 został Zdzisław Mączyński z Warszawy. Według jego projektu — zmodyfikowanego pod wpływem prac konkursowych — kościół wystawiono w latach 1911—1918. Wszystkie wymienione pomniki-kościoły, które upamiętniają Konstytucję 3 Maja, są dowodem, jak w najbardziej dramatycznych momentach naszej historii losy Ojczyzny splatały się z losami Kościoła.