The Theotokos and God in Orthodox Spirituality

Abstract

W teologii prawosławnej mariologia stanowi integralną część chrystologii, nierozerwalnie związaną z pneumatologią i eklezjologią. W takim ujęciu wyróżnia się historiozbawcza perspektywa w relacji do Matki Bożej. Jej kult kształtuje duchowość liturgiczna, która jest od wieków miejscem właściwym dojrzewania tak duchowości monastycznej, jak i codziennej pobożności prawosławnych chrześcijan. Teksty liturgiczne zawierają ogromne bogactwo treści dotyczących nie tylko samej Theotokos, ale również, a może nawet przede wszystkim Jej roli w historii zbawienia oraz odniesień do Osób Trójcy Świętej. Perspektywa historiozbawcza wyznacza podstawy kultu Bogarodzicy. Ona jako Theogenitria – czyli „Ta, która zrodziła Boga” – ma szczególną moc wstawienniczą oraz pełni ważną rolę w zbawieniu świata. Jej rola nie polega na współodkupieniu z Chrystusem, ale na umożliwieniu Chrystusowi Jego posłannictwa. Oddawanie czci Matce Bożej oraz Jej wysławianie i błogosławienie wynika z tego, że zrodziła Jedną Osobę Trójcy Przenajświętszej i otworzyła niebiosa dla nas na ziemi (św. Andrzej z Krety). Maryja jest określana jako „granica pomiędzy światem stworzonym i niestworzonym”; Ona „oświeca prawdziwą Bożą światłością pragnących przyjść do Boga” (św. Grzegorz Palamas). Relacje Theotokos do Chrystusa dominują w tekstach liturgicznych i w całej duchowości prawosławnej. Szczególnie podkreślane jest znaczenie misterium Wcielenia, w którym dzięki zgodzie Dziewicy Maryi doszło do „uczłowieczenia Boga” Poprzez to wyjątkowe wydarzenie egzystencjalne została Ona uznana za godną udziału w życiu Boga. Odtąd Matka Boża jest nierozłącznie związana z Osobą i dziełem Jej Syna. Wcielenie bywa określane jako mistyczne zaślubiny (gr. ho gámos mystikós) Boga i Przenajświętszej Dziewicy. Udział Maryi w historii zbawienia nie kończy się na tajemnicy Wcielenia, lecz sięga ostatecznego spełnienia planu Boga. Prawosławni niewiele mówią o odniesieniach Bogarodzicy do Boga Ojca. Osobę Boga Ojca okrywa apofatyczne milczenie. Jego ukryte oblicze objawiają Duch Święty, którego tchnienie przyjęła Dziewica Maryja, oraz Syn Boży – Słowo Wcielone, którego Matką się stała. Theotokos jest również określana jako „tajemnicza ikona Ojca” (Paul Evdokimov). Theotokos jednoczy w swym własnym życiu stworzenie z Bogiem Stwórcą. W patrystycznej teologii trynitarnej Duch Święty jest nieodłączny od Syna Bożego. Bóg Słowo stał się widzialny jako konkretna osoba Jezusa Chrystusa, a Bóg Duch Święty ciągle pozostaje niepoznawalny. Chrześcijański Wschód od stuleci nazywa Theotokos – Pneumatófora, czyli „Niosąca Ducha Świętego”, Duch Święty bowiem znajduje w Niej odpowiednie naczynie do przelania wszystkich Swoich łask. W świadomości prawosławnej Maryja jest pierwszą i najdoskonalszą ikoną Ducha Świętego, gdyż została całkowicie przez Niego wypełniona. Tak jak Duch Święty uosabia świętość Boga, tak Dziewica Maryja uosabia świętość człowieka. Theotokos pełni szczególną rolę w duchowości monastycznej chrześcijańskiego Wschodu. Dla prawosławnego mnicha Matka Boża jest świątynią Trójcy Świętej oraz najdoskonalszym wzorem i urzeczywistnieniem człowieka w pełni przebóstwionego. Każdy mnich stara się w jak największym stopniu do Niej upodobnić, by osiągnąć przebóstwienie, które ma swój początek we Wcieleniu. Na drodze ascezy i zmagania duchowego nieustannie przyzywa on wspierającej obecności Theotokos i Jej wstawiennictwa u Boga. Ona objawia się jako niezwyciężona pomoc, nauczyciel, lekarz, pielęgniarka oraz Ta, która sama zatroszczy się o potrzeby ciała i duszy mnichów. Święci mnisi hezychaści ze łzami i modlitwą zwracają się do Matki Bożej, by za sprawą Jej wstawiennictwa (gr. présbeia) stać się godnymi widzenia niestworzonego światła, którego tak wielu pragnie, ale tylko nieliczni je osiągają. Nie jest do pomyślenia codzienna pobożność prawosławnych chrześcijan bez głębokich i pełnych miłości odniesień do Matki Bożej. W postawie Maryi, cechującej się osobistym zaangażowaniem w realizację planu Boga zbawienia wszystkich i całego stworzonego świata, znajdują oni wzór najwłaściwszej odpowiedzi na Jego wezwanie. Theotokos jest umiłowaną pocieszycielką we wszelakich strapieniach, mistrzynią modlitwy, przewodniczką prowadzącą do Chrystusa, żarliwą wstawienniczką o odpuszczenie grzechów, uzdrowienie duszy i ciała. Towarzyszy ona w dążeniu do osiągnięcia świętości. W świadomości wiernych Theotokos nie przesłania Chrystusa i Ducha Świętego, lecz wprowadza w doświadczenie Boga Miłującego człowieka (Filánthropos).