Jüdische Legenden in der Historiographie des Karmeliterordens zwischen 1240 und 1696 – zwei Beispiele zur Jonas- und Elijas-Tradition

Abstract

Recepcja legend żydowskich przez historyczno-teologiczne piśmiennictwo Zakonu Karmelitów wieków XIV–XVII ukazana jest w artykule w historycznym kontekście apologetyki, podejmowanej przez karmelitów w celu uzasadnienia eliańskiej tożsamości zakonu oraz w celu umocnienia jego misji w Europie. Legendy żydowskie, a dokładniej talmudyczne i rabiniczne, stanowią w piśmiennictwie karmelitańskim pośród wielu innych rozpoznanych dotąd legend związanych z osobą proroka Eliasza pokaźną liczbę (siedem spośród piętnastu). Artykuł stawia sobie za cel zilustrowanie dwóch sposobów recepcji legend żydowskich przez teologów karmelitańskich, zwracając uwagę na historię oddziaływania dwóch wybranych legend w piśmiennictwie chrześcijańskim i karmelitańskim. Zastosowana w artykule metoda badania historii oddziaływania uświęconych tradycją tekstów żydowskich, stosowana w biblistyce w odniesieniu do tekstów biblijnych (wirkungsgeschichtliche Methode), pozwala ukazać, w jaki sposób teksty zawierające tradycyjny materiał były przekazywane na przestrzeni dziejów, jak były interpretowane oraz jakie nowe znaczenie nadali im teolodzy karmelitańscy. Szerzej rozpowszechniony sposób recepcji legend żydowskich przez historiografów karmelitańskich polegał na tym, że dokonywał się dzięki pośrednictwu starożytnych Ojców Kościoła i teologów scholastycznych. Ukazuje go legenda identyfikująca proroka Jonasza z synem wdowy z Sarepty Sydońskiej, który został wskrzeszony z martwych przez Eliasza (por. 1 Krl 17). Studium dwóch źródłowych tekstów żydowskich, przekazujących tradycję o Jonaszu i zredagowanych w Palestynie w III wieku po Chr., czyli Pirqe de Rabbi Eliezer 33 oraz traktat Sukka 5, Talmudu Jerozolimskiego pozwala uznać za prawdopodobne, że tradycja o pochodzeniu Jonasza była przekazywana i żywa w tamtym czasie szczególnie w mieście Seforis, znajdującym się w niedalekiej odległości od góry Karmel. Legenda owa była szeroko znana wśród starożytnych Ojców Kościoła oraz wśród scholastycznych teologów. Pośród starożytnych Ojców Kościoła, do których należy przede wszystkim św. Hieronim (347–419), przewagę stanowią Ojcowie z Bliskiego Wschodu, co potwierdza jej palestyńskie korzenie. Do wybitnych teologów karmelitańskich wykorzystujących legendę o pochodzeniu Jonasza należeli: John Becon (1290–1348), Johannes de Chemineto (zm. ok. 1350), Philipp Ribot (zm. ok. 1391) Joannes Baptista de Lezana (1586–1659) oraz Daniel od Maryi Dziewicy van Audenaerde (1615–1674). Wspólnym celem wykorzystania przez nich wspomnianej legendy jest po pierwsze ukazanie Jonasza jako kontynuatora charyzmatu życia prowadzonego przez proroka Eliasza na górze Karmel, a po drugie – poprzez wskazanie na cud wskrzeszenia Jonasza przez Eliasza – podkreślenie jego cudotwórczej mocy jako założyciela zakonu. Drugi sposób recepcji legend żydowskich przez teologów Karmelu wydaje się reprezentować legenda o wodzie, która miała cudownie wytrysnąć z rąk Eliasza podczas składania ofi ary na górze Karmel (por. 1 Krl 18). Karmelitański teolog, Joannes Baptista de Lezana (1586–1659), przytaczając wspomnianą legendę w dziele Annales sacri, prophetici et eliani, odwołuje się bezpośrednio do żydowskiego rabina Salomona ben Izaaka, zwanego Raszi (1040–1105) oraz do tradycji, którą nazywa rabbinica traditio. Przyczyną przebadania tejże legendy w niniejszym artykule jest dotychczasowy brak dowodów na pośrednictwo patrystycznych lub scholastycznych źródeł w przejęciu tej legendy przez teologów karmelitańskich XVII wieku, którym przewodzi de Lezana. Analiza tekstów źródłowych legendy o wodzie cudownie wychodzącej z rąk Eliasza, do których należą Midrasch Tanna debe Elijahu (redakcja z końcem X wieku) i Komentarz rabbiego Salomona ben Izaaka do 1 Krl, jak również porównanie ich z komentarzem de Lezana, pomogły wydobyć różnice pomiędzy nimi, a co za tym idzie wykazać, że nie da się wykluczyć pewnego pośrednictwa teologów scholastycznych lub użycia przez de Lezanę tzw. „wypisów” z komentarzy rabina Salomona ben Izaaka. Studium mające na celu odnalezienie w źródłach scholastycznych wspomnianych ewentualnych pośredników byłoby cenne i godne szczegółowego opracowania w przyszłości.